Zastrzeżenie odstępnego jest szczególną postacią umownego prawa odstąpienia od umowy.
Na mocy tej klauzuli umownej strony uzależniają prawo jednej lub obu do odstąpienia od umowy od spełnienia określonego świadczenia pieniężnego.
Oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy nastąpi z jednoczesną zapłatą odstępnego (art. 396 k.c.).
W doktrynie przyjmuje się, że wykonanie prawa odstąpienia jest skuteczne także w razie spełnienia przez odstępującego świadczenia pieniężnego przed złożeniem oświadczenia o odstąpieniu.
Zastrzeżenie odstępnego jest dopuszczalne w umowach, w których można zastrzec umowne prawo odstąpienia. Należy do niego stosować przepisy o umownym prawie odstąpienia, w szczególności co do zastrzeżenia terminu do wykonania prawa odstąpienia oraz skutków prawnych z tego wynikających.
Uprawnienie do odstąpienia za zapłatą odstępnego można uzależnić od warunku, np. nienależytego wykonania umowy.
Odstępne może polegać wyłącznie na spełnieniu świadczenia pieniężnego. Wysokość kwoty pieniężnej jest ustalana przez strony dowolnie i podlega ocenie na ogólnych zasadach kontroli treści czynności prawnej.
Odstępne nie ma co do zasady charakteru świadczenia odszkodowawczego. Obowiązek jego zapłaty nie jest bowiem zależny od powstania szkody za niewykonanie lub nienależyte wykonanie. Stanowi ono jedynie surogat odszkodowania za wygaśnięcie zobowiązania.
Zastrzeżenie odstępnego wymaga dla jego skuteczności zachowania tej formy, w jakiej sformułowane zostało umowne prawo odstąpienia. W przypadku gdy umowa wymaga zachowania formy szczególnej pod rygorem nieważności, także zastrzeżenie obowiązku zapłaty odstępnego w razie skorzystania z prawa odstąpienia powinno być ustalone w takiej formie.
